काठमाडौँ । नेपाली साहित्यमा वैचारिक गहिराइ, मानवीय संवेदना र दार्शनिक दृष्टिकोणको सशक्त उपस्थिति जनाउने नाम हो– भवानी भिक्क्षु। कथाकार, निबन्धकार र चिन्तकका रूपमा परिचित भिक्क्षुको जीवन र साहित्यिक यात्रा संघर्ष, साधना र सामाजिक यथार्थसँग गहिरो रूपमा गाँसिएको पाइन्छ।
प्रारम्भिक जीवन र संघर्षः भवानी भिक्क्षुको जन्म पश्चिम नेपालको डोटी क्षेत्रमा भएको मानिन्छ। औपचारिक शिक्षा र पारिवारिक अवस्था सहज नहुँदा पनि उहाँमा सानैदेखि अध्ययन र आत्मचिन्तनप्रति गहिरो रुचि देखिन्थ्यो। जीवनका प्रारम्भिक वर्षहरू आर्थिक अभाव, सामाजिक असमानता र मानसिक द्वन्द्वसँग जुध्दै बिते, जसले उहाँको लेखनमा यथार्थवादी र दार्शनिक दृष्टिकोण निर्माण गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको देखिन्छ। उच्च शिक्षा अध्ययनका क्रममा भारतको बनारस वाराणसी पुग्नुभएको भिक्क्षु त्यहाँ बौद्ध दर्शन, पूर्वीय चिन्तन र विश्व साहित्यबाट प्रभावित भए । यही समयदेखि उहाँको जीवनमा आध्यात्मिक मोड आयो र बौद्ध दर्शनप्रति आकर्षित हुँदै ‘भिक्क्षु’ उपनाम ग्रहण गर्नुभएको हो।
साहित्यिक योगदानः भवानी भिक्क्षु नेपाली साहित्यमा विशेषत कथाका क्षेत्रमा गहिरो छाप छोड्ने स्रष्टा हुन्। उहाँका कथाहरूमा मानवीय पीडा, अस्तित्वको प्रश्न, समाजको बनावटीपन र नैतिक द्वन्द्व सूक्ष्म रूपमा चित्रित पाइन्छ। सरल भाषा तर गम्भीर भाव बोकेका उहाँका सिर्जनाहरू पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्ने खालका छन्। उहाँका चर्चित कथाहरूमा जीवनको अर्थ, एक्लोपन, सामाजिक अन्याय र आत्मसंघर्ष प्रमुख विषयका रूपमा देखा पर्छन्। यथार्थ र दर्शनको सन्तुलित संयोजन नै उहाँको लेखनको मुख्य विशेषता मानिन्छ।
बौद्ध चिन्तन र सामाजिक दृष्टिः भवानी भिक्क्षुको साहित्य बौद्ध दर्शनबाट गहिरो रूपमा प्रभावित छ। दुःख, करुणा, अनित्यता र मध्यम मार्गजस्ता बौद्ध अवधारणाहरू उहाँका कथामा प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा अभिव्यक्त हुन्छन्। तर उनको लेखन केवल आध्यात्मिक सीमाभित्र सीमित छैनस सामाजिक विसंगति, वर्ग विभाजन र मानवीय मूल्यको क्षयप्रति पनि स्पष्ट रूपमा आलोचनात्मक देखिन्छन्।
नेपाली साहित्यमा स्थानः भवानी भिक्क्षुलाई आधुनिक नेपाली कथासाहित्यका महत्वपूर्ण स्तम्भमध्ये एक मानिन्छ। उनको सिर्जनाले नेपाली कथालाई वैचारिक उचाइ दिएको साहित्यिक समीक्षकहरूको मत छ। कम लेखे पनि गहिरो लेख्ने स्रष्टाका रूपमा उहाँ आज पनि स्मरणीय रहनुभएको छ। वि.सं. २०४६ सालतिर उहाँको निधन भए पनि उहाँले छोडेको वैचारिक र साहित्यिक विरासत नेपाली साहित्यमा आज पनि सान्दर्भिक छ।
संघर्षपूर्ण जीवन, आध्यात्मिक साधना र सामाजिक चेतनाको संगम नै भवानी भिक्क्षुको परिचय हो। उनको जीवनी केवल एक साहित्यकारको कथा होइन, त्यो जीवनलाई गहिराइबाट बुझ्ने प्रयासको दस्तावेज पनि हो। नेपाली साहित्यका पाठक र नयाँ पुस्ताका स्रष्टाका लागि भवानी भिक्क्षु आज पनि प्रेरणाको स्रोत बनेर रहनुभएको छ।
